اندیشکده «شفافیت برای ایران»

اهمیت حضور مردم به اندازه‌ای است که حکومت اسلامی هیچگاه بدون خواست و اراده مردم متحقق نمی‌شود و تفاوت اصلی حکومت اسلامی با حکومت‌های جابر در همین است که حکومت اسلامی، حکومتی مردمی است و بر پایه زور و جبر نیست. اما نقش و جایگاه مردم در حکومت اسلامی چیست؟

ضرورت حضور مردم در حکومت اسلامی

همیشه مردم یکی از پشتوانه‌های اصلی حکومت‌ها محسوب می‌شوند و تمام حکومت‌ها به دنبال جلب اعتماد مردم به خود هستند؛ زیرا این اعتماد، سبب تقویت پایه‌های حکومت می‌شود.

اما در اسلام، نقش مردم در حکومت بسیار حیاتی تر از سایر حکومت‌ها می‌باشد. زیرا حکومت اسلامی بر اساس عشق و علاقه مردم به دین و حاکم اسلامی شکل می‌گیرد و هرچه مردم از اخلاق و معارف دینی بهره‌مندتر باشند و بیشتر به احکام دینی عمل کنند، و هرچه اتحاد و همبستگی بین مردم بیشتر باشد، حکومت اسلامی نیز استوارتر بوده و در رسیدن به اهدافش موفق‌تر می‌باشد.

از طرفی، هیچگاه نباید تصور نمود که اگر مردم با حکومت اسلامی نباشند و کمر همت نبندند، خداوند حکومت اسلامی را برپا می‌دارد. چرا که نعمت و نصرت الهی وقتی به ملتی می‌رسد که خود آنان سعادت خود را بخواهند و به یاری دین خدا و حکومت الهی بشتابند: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّى یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم». همچنین خداوند نعمت حکومت اسلامی را از ملتی نمی‌گیرد مگر آنکه خود آنان در حفظ و پیشبرد آن کوتاهی کنند: «بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ».

بنابراین، بنیان حکومت اسلامی بر اساس حضور، مشارکت و همبستگی مردم در رسیدن به اهداف حکومت می‌باشد و در صورتی که مردم برای حفظ حکومت اسلامی تلاش نکنند، خداوند این نعمت را از آنان سلب خواهد کرد.

ویژگی‌های مردم و مسئولین در حکومت اسلامی

مردم در حکومت اسلامی، باید به طور کلی سه ویژگی را دارا باشند:

1. مردم و مسئولین بایستی در شناخت حق کوشا باشند و تلاش کنند تا حق را بشناسند. بدیهی است که یکی از ارکان این شناخت، آگاهی مردم از شرایط حکومت و مسئولین می‌باشد.
2. مردم و مسئولین در حکومت اسلامی باید به حقی که آن را شناخته‌اند عمل کنند. اگر ایشان صرفا حق را بشناسند و در راستای عمل کردن به آن تلاشی نکنند، بازهم حکومت اسلامی پابرجا نخواهد ماند.
3. مردم و مسئولین بایستی در راستای پیشبرد اهداف حکومت اسلامی و عمل کردن به حق، وحدت خود را حفظ کنند از هرگونه اختلاف و نزاع و درگیری جلوگیری کنند.

وظایف مردم در حکومت اسلامی

مردم در جامعه اسلامی، وظیفه بسیار خطیر و مهمی را بر دوش دارند؛ وظیفه‌ای که اگر در انجام آن کوتاهی شود، جامعه اسلامی را به فساد و تباهی خواهد کشاند.

مردم علاوه بر پشتیبانی و حمایت از حکومت اسلامی، موظف هستند که بر حسن اجرای قانون دینی و الهی نظارت کنند تا نظام الهی از هر گزندی محفوظ بماند.

به همین دلیل، امر به معروف و نهی از منکر بر عهده مردم در جامعه اسلامی قرار گرفته است تا نظارت مردم محقق شوند. می‌توان این نظارت را به دو دسته نظارت مردم بر مردم و نظارت مردم بر مسئولین تقسیم کرد. در قسم اول، مردم موظفند که در صورت مشاهده رفتار و عملی که منجر به تضعیف جامعه اسلامی و حکومت اسلامی شود، همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر کنند.

در قسم دوم نیز مردم موظفند که بر حسن عملکرد حاکم اسلامی و مسئولین نظارت کنند و در صورت مشاهده کوتاهی و اشتباه، مسئولین را مورد امر به معروف و نهی از منکر قرار دهند.

هم در قسم اول و هم در قسم دوم این نظارت، باید ساز و کاری وجود داشته باشد تا از هرج و مرج جلوگیری شود. در قسم اول، فقه شیعه مراحلی را در امر به معروف و نهی از منکر ذکر کرده است و مرحله آخر آن که اقدام عملی برای برخورد با منکر می‌باشد را منوط به حکم حاکم اسلامی قرار داده است. این ساز و کار می‌تواند از ایجاد هرج و مرج در جامعه جلوگیری کند.

اما در قسم دوم، شرایط اندکی متفاوت است؛ زیرا نظارت مردم بر افرادی است که حکومت را در دست دارند. با توجه به ساختار امروزی حکومت که باعث شده است که عملکرد مسئولین روشن نباشد، احتمال ایجاد فساد بسیار بالاست؛ زیرا نظارت مردم تضعیف شده و ساز و کار امر به معروف و نهی از منکر وجود ندارد. بنابراین با توجه به وجوب نظارت مردم و امر به معروف و نهی از منکر، مردم و مسئولین موظفند تا ساز و کاری را برای تحقق امر به معروف و نهی از منکر در ساختار حکومتی ایجاد کنند.

با توجه به این نکته که یکی از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر، اطلاع از ترک معروف و یا انجام منکر است، به نظر می‌رسد که اولین شرط ساز و کار مذکور، باید شفاف‌سازی عملکرد حاکم اسلامی و مسئولین باشد. ویژگی بعدی این ساز و کار، وجود راهی برای ایجاد پشتوانه عملی امر به معروف و نهی از منکر است. به عبارت دیگر، پس از اعلام عمومی عملکرد مسئولین، باید ساز و کاری وجود داشته باشد که مردم بتوانند تخلف‌ها و اشتباهات را اعلام کنند و پس از محرز شدن این خطاها، با متخلف برخورد شود.

اما ساز و کاری که این دو ویژگی را دارا باشد، چیست؟

ساز و کار پیشنهادی

ساز و کار پیشنهادی با توجه به شرایط کنونی، ایجاد حاکمیت باز و شفافیت در کشور می‌باشد.

فرایند تحقق امر به معروف و نهی از منکر با ایجاد حاکمیت باز و شفافیت به شرح زیر است:

در صورت تحقق حاکمیت باز، بسترهای ارائه اطلاعات به مردم و دریافت اطلاعات از مردم به وسیله فناوری‌های نوین و مبتنی بر وب فراهم می‌شود. در این بستر، با تحقق شفافیت، اطلاعات عملکرد مسئولین در اختیار مردم قرار می‌گیرد. این اطلاعات توسط مردم و رسانه‌ها و ... مشاهده شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. در این صورت، اگر مسئولی مرتکب اشتباهی شود، مردم بلافاصله در جریان عملکرد او قرار می‌گیرند و اشتباه او را درمی‌یابند. سپس با وجود ساز و کار دریافت اطلاعات، مردم خطا و گناه صورت گرفته را به اطلاع حاکمیت می‌رسانند و حاکمیت از طریق راه‌های قانونی، با فرد خطاکار برخورد خواهد کرد.

این ساز و کار چند ویژگی را داراست:

1. از بین رفتن احتمال وقوع فساد و رشوه: به دلیل اینکه در این ساز و کار، نظارت بر عهده مردم است، فرد خطا کار نمی‌تواند با پرداخت رشوه، خطای خود را بپوشاند.
2. افزایش سرعت کشف جرم و اعلام آن: به دلیل گستره ناظران، در صورت بروز خطا و اشتباه، این خطا به سرعت شناسایی شده و به اطلاع حاکمیت خواهد رسید.
3. کاهش خطا و اشتباه: به دلیل اینکه مردم ناظر بر عملکرد مسئولین هستند، امکان وقوع اشتباه در امر نظارت کاهش خواهد یافت؛ زیرا تعدد ناظران باعث کاهش احتمال خطا و اشتباه خواهد شد.

اما سوالی که وجود دارد، این است که این ساز و کار، چه نقشی در تقویت مشارکت مردم دارد؟

برای پاسخ به این سوال، ابتدا باید چند نکته ذکر شود:

1. مردم در صورتی در حکومت مشارکت می‌کنند که به آن اعتماد داشته باشند؛ به عبارت دیگر، اعتماد مردم به حکومت اسلامی، مقدمه مشارکت مردم می‌باشد.
2. عوامل اعتماد مردم به حکومت شامل کارآمدی، مبارزه با فساد، پاسخگویی مسئولین و ... می‌باشد.

حال با توجه به دو نکته مذکور، ساز و کار حاکمیت باز و شفافیت با ارائه اطلاعات، مردم را از خدمات مسئولین آگاه می‌کند. از طرفی این ساز و کار، پاسخگویی مسئولین را به دنبال دارد. با تحقق پاسخگویی، فساد در بدنه حکومت کاهش یافته و مسئولین وظایف خود را به شکل بهتری انجام می‌دهند؛ زیرا می‌دانند در برابر عملکرد خود پاسخگو خواهند بود.

با تحقق پاسخگویی و کاهش فساد، کارآمدی حکومت افزایش یافته و اعتماد مردم نسبت به حاکمیت افزایش خواهد یافت. این اعتماد مقدمه مشارکت مردم در حکومت خواهد بود؛ مشارکتی که باعث تثبیت بنیان‌های حکومت اسلامی شده و ساز و کار نظارت را تقویت خواهد کرد.

بنابراین می‌توان با ایجاد ساختارهای حاکمیت باز و تحقق شفافیت در کشور، اعتقاد مردم به حکومت و حاکم اسلامی را تقویت کرده و مشارکت مردم در تحقق اهداف حکومت اسلامی را افزایش داد.