به دلیل گستره عظیم تجارب و مصادیق موجود درباره شفافیت نظام سلامت، مدلی جامع و مانع برای تقسیم بندی و نظم دهی این تجارب تهیه شد بصورتیکه امکان استفاده از این مدل در حوزه‌های دیگر نیز وجود دارد.

با مطالعه و بررسی تجارب کشورهای مختلف در زمینه­‌ی شفافیت نظام سلامت و همچنین اقدامات ممکن برای حلّ مشکلات کشور از طریق شفافیت، متوجّه گستره­‌ی عظیمی از اقدامات و مطالعات ممکن در این راستا می­شویم؛ بنابراین دستیابی به مدلی جامع و مانع جهت نظم­‌دهی و تقسیم‌­بندی انواع برنامه­‌های شفافیت موضوعیت می­‌یابد. در این راستا الگویی با سه بعد پیامدهای شفافیت، گستره­‌ی شفافیت و اجزاء نیازمندِ شفافیت تدوین گشت (شکل بالا). این مدل بعنوان نقشه‌ی راهی برای شفافیت کلّ نظام سلامت در نظر گرفته می‌شود. هر اقدام در جهت ارتقاء شفافیت نظام سلامت جایگاه مخصوص به خود را در این مدل و نقشه دارد و امکان بررسی جامع و کلان آن را میسر میسازد.

پیامدها

پیامدهای شفافیت را می­توان از دو منظر کلّیِ «سازمان» و «مردم» مورد بررسی قرار داد. در انجام مطالعات آتی و اقدام در جهت ایجاد شفافیت همواره باید پیامدهای آنها را از این دو منظر مورد مداقّه قرار داد.

• از منظر سازمان: این پیامدها شامل مواردی هستند که نهایتاً منجر به افزایش بهره‌­وری سازمان می­شوند و به همین دلیل برای مدیران و سیاست­‌گذاران و مسئولین و ذی­‌نفعان حائز اهمیّت می­‌باشند. کاهش فساد (از طریق جلوگیری از بروز فساد یا مبارزه با فسادهای بروز کرده)، افزایش اثربخشی، افزایش کیفیت و کاهش قیمت خدمات در عرصه رقابت، افزایش پاسخ­گویی مسئولین، کاهش هزینه‌­های نظارتی و غیرضروری، بهبود ساختارها و افزایش اعتماد عمومی به سازمان­ها از جمله­‌ی پیامدهای شفافیت در این منظر می­‌باشند.
• از منظر مردم: این پیامدها شامل مواردی مانند ایجاد امکان حقّ انتخاب برای مردم، مشارکت دادن مردم در تصمیم­‌گیری­‌ها از طریق جمع سپاری (Crowdsourcing)، اعطای فرصت شنیده شدن صدای مردم، امکان مطالبه عمومی و پرسش­گری مردم می­باشد. این دست پیامدها که تبلوری از تحقق مردم­‌سالاری و مشارکت عموم مردم در اداره امور جامعه می­‌باشند به دلیل جذّابیت­‌های فراوان موجب شده است که تحقق شفافیت همواره مورد حمایت عموم مردم بوده باشد.

گستره

تقسیم­‌بندی اقدامات شفافیت می­تواند از حیث گستره­‌ی آن باشد که به دو سطح «خرد» و «کلان» تقسیم می­شود.

• سطح خرد: شفافیت می­تواند مربوط به یک بنگاه باشد مانند بیمارستان­ها، درمانگاه­‌ها، مطب­های پزشکی، مراکز تشخیص طبّی، پزشکان خانواده و غیره. در این حوزه هدف از شفافیّت بیشتر معطوف به افزایش توان انتخاب مردم و فضای رقابتی است که می­تواند موجب افزایش بهره­‌وری بنگا­ه­ها شود. شفافیت قیمت خدمات در این سطح قرار می­‌گیرد.
• سطح کلان: در این سطح شفافیت مربوط به وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، بیمه­‌های سلامت، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و بیمه­‌ی تأمین اجتماعی و همچنین دانشگاه­‌های علوم پزشکی (که هدایت و نظارت بر مجموعه­‌ای از ارائه‌دهندگان را بر عهده دارند) می‌باشد. هدف از شفّافیت در سطح کلان، بیشتر معطوف به جلوگیری از فسادهای بزرگ و افزایش کارایی از طریق کاهش هدر رفت منابع می‌باشد. مثالی از شفّافیّت در این حوزه، انتشار اطلاعات دقیق، برخط (Online) و به­‌هنگام میزان بودجه و درآمدها و مخارج وزارت‌خانه‌ها، بیمه‌های سلامت و دانشگاه‌های علوم پزشکی با جزئیات آن و بصورت داده‌باز (OpenData) می‌باشد.

جزء سیستم

با اتّخاذ رویکرد سیستمی می­توان تقسیم بندی دیگری را رقم زد را که در آن مشخّص می­شود اطلاعات مربوط به کدام جزء سازمان نیازمند شفاف‌­سازی است:

• شفافیت ورودی­ها: عمده­‌ی فساد­های سیستم­‌های مختلف را «آورده» یا «ورودی» آنها رقم می­زند. برای مثال پول و بودجه بعنوان ورودی یک سیستم همواره اصلی­ترین علت ایجاد فساد است. شفّافیت منابع مالی چه در سطح کلان و چه در سطح خرد می­تواند مانع بروز فسادها گردد. نیروی کار بعنوان ورودی سیستم نیز منشأ بروز فساد است چرا که کارمندان می­توانند در انتصاب افراد مسائل شخصی خود را دخیل کنند و انتخاب اصلح صورت نپذیرد. بنابراین ورودی سیستم­ها از جمله مهم­‌ترین مسائل برای شفّاف شدن هستند. شفافیت پرداخت شرکت­های داروسازی، داروخانه‌­ها و مراکز تشخیص طبّی به پزشکان و بیمارستان­ها نیز امری در جهت مقابله با تقاضای القایی تلقّی می­‌گردد.
• شفافیت فرایندها: منشأ بسیاری از عدم کارایی­‌ها و اثربخشی‌ها، فرایندها هستند. نمونه­‌ی این مسئله را می‌توان در عدم شفافیت فرایندهای تولید در صنایع غذایی دانست. همواره نگرانی‌های عمومی درباره اینکه محصولاتی مانند کالباس و سوسیس چگونه تولید می‌شوند وجود داشته است. عدم شفافیت در نحوه تولید آبلیمو منجر شد تا در مهرماه سال 1394، چهارده برند تولید آبلیمو توقیف شده و محصولات آنها از بازار جمع‌آوری شوند ^[1]. نگرانی­‌های مشابه‌ی در تولید ماست­‌های پرچرب و استفاده از روغن پالم نیز وجود داشته است. در کشورهای اروپایی نیز پس از رسوایی‌­هایی در صنایع غذایی، مقرراتی برای ایجاد شفافیت در زنجیره تولید آنها تنظیم شد ^[2]. امّا در حوزه ارائه خدمات درمانی به دلیل تخصصی بودن فرایندها و عدم فهم آنها توسط عموم مردم تصوّر می­‌شود شفافیت عمومی فرایندها منجر به آگاهی عمومی نمی‌­شود. از این رو شفافیت می­تواند در جهتی دیگر مثمر ثمر واقع شود. اطلاعات فرایندهای درمانی ارائه­‌دهندگان می­توانند برای رقبا و دیگر متخصصین این حوزه شفّاف شوند. به این ترتیب اگر تعداد سازمان­ها و نفراتی که اطّلاعات فرایندهای ارائه خدمت را در دسترس دارند افزایش یابد احتمال تبانی کاهش یافته و عدم کارایی­‌ها و اثربخشی­‌های ارائه­‌دهندگان نیز تحت تأثیر قرار می­‌گیرد. 
• شفافیت خروجی­ها: با روشن شدن خروجیِ ارائه­‌دهندگان تا حد زیادی می­توان آنها را ارزیابی کرد. در مثال مربوط به انگلستان، شفافیت نرخ مرگ و میر هر جرّاح بعنوان شاخصی از خروجی پزشکان توانست منجر به بهبود این شاخص طیّ سالیان آتی شود. در صنعت دارو نیز انتشار نتایج مطالعات بالینی داروها می­تواند از مصادیق شفافیت خروجی­ها باشد.

بطو کلّی باید مشخّص کرد که چه اطلاعاتی و برای چه کسانی باید شفاف شود؟ پاسخ این سؤال بصورت مختصر در قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات (1388) آمده است. بطور کلّی می­توان گفت هرگونه اطلاعات و آمار غیرشخصی که محرمانه نبوده و انتشار آن موجب ضرر نیست اطلاعات عمومی تلقّی می­گردد؛ نظیر ضوابط و آیین‌­نامه‌­ها، آمار و ارقام ملّی و رسمی و اسناد و مکاتبات اداری (مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 1388). بصورت پیش­‌فرض اطلاعات عمومی باید در دسترس همه مردم قرار بگیرند چرا که دانستن آنها «حقّ» مردم تلقّی شده است امّا در مواردی که شفافیت عمومی ایجاد ضرر می­کند می­توان اطلاعات را برای تمامی نهاد­ها و سازمان‌های مربوط شفاف نمود.

در ادامه فهرستی از مصادیق شفافیت در نظام سلامت و جایگاه آنها در مدل سه بعدی آمده است.

منابع