در کشور ما سالانه 22 میلیارد دلار ارز از کشور به صورت قاچاق خارج می‌شود که این رقم معادل یک سوم از واردات کشور است. با وجود این که در ایران، بیست و چهار دستگاه و اداره به مبارزه با قاچاق می‌پردازند اما تنها سه درصد از این حجم گسترده قاچاق کشف و ضبط می شود. در سال‌های اخیر استفاده‌ی از سامانه‌های رهگیری کالا در کشورهای مختلف توانسته است کمک شایانی به برخورد با قاچاق انجام دهد، رویکردی که در ایران با یک تجربه ناموفق همراه بوده است. در این پست کوشیده‌ایم با مرور تجربه‌ی کشور ترکیه در استفاده از این سامانه و هم‌چنین مرور یک تجربه داخلی مشابه، راه‌حلی مناسب برای مبارزه با قاچاق کالا در کشور پیدا کنیم.
| حوزه شفافیت | علیه فساد | Against corruption | Scope |
| موضوع | سندپیشنهادی | Propositional | Subject |
| جغرافیا | آسیا | Asia | Geography |
| نوع مطلب | متن، وبسایت | Text, Website | Type |
| زبان | فارسی | Farsi | Language |
| منتشر کننده | شفافیت برای ایران | Trasparency4Iran | Publisher |
وضعیت قاچاق کالا در ایران :
مطابق گزارش وضعیت قاچاق کالا در ایران، آمارهای رسمی سال 1392، خبر از قاچاق 8،921،724،000،000 ریالی در کشور می‌دهد که این مبلغ توانسته است تنها در آن سال بیش از صد و سیزده هزار فرصت شغلی را از بین ببرد. تعمیم این اعداد و ارقام به سال‌های دیگر، می‌تواند وسعت و عمق فاجعه قاچاق در ایران را نشان دهد. نگاهی به لیست کالاهای قاچاق نشان می‌دهد که ظرفیت تولید بسیاری از این اجناس در کشور وجود داشته است و این موضوع حاکی از خسارت قابل توجهی است که هر ساله تنها از این رهگذر به اقتصاد وارد می‌گردد.
سامانه رهگیری کالا : بررسی نمونه خارجی
در سال‌های اخیر، سامانه‌های رهگیری کالا به عنوان یک راه‌حل مؤثر برای مشکل قاچاق شناخته می‌شوند. اطلاعات این سامانه‌ها به منزله‌ی شناسنامه‌هایی برای کالاهای مختلف هستند که جزئیات ورود کالا، نقل و انتقالات، و تأییدیه‌ها و مشخصات مختلف را دربردارند و این اطلاعات تنها به وسیله‌ی یک شناسه یا کد در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد. نمونه‌های موفق زیادی برای این سامانه‌ها در جهان وجود دارد که به مواردی از آن‌ها در گزارشی که در ضمیمه این مطلب آمده است اشاره شده، اما در این گزارش قصد داریم تا با بررسی سامانه ITS ترکیه، تأثیر آن را بر پیشگیری و مبارزه با قاچاق دارو بررسی کنیم.
سیستم رهگیری دارو در ترکیه موسوم بهITS ، زیرساختی را فراهم می‌کند تا تمام اقلام دارویی رهگیری شوند، این سیستم از ساختارهایی استفاده می‌کند که با صنعت دارو تطبیق داده شده‌اند. کدگذاری کالاها، که یکتایی اقلام را تضمین می‌کند، در قالب بارکدهای دوبعدی روی داروها قرار می‌گیرد. قابلیت رهگیری هر دارو به‌وسیله جمع‌آوری اطلاعات هر «تک مرحله» در فرآیند توزیع آن انجام می‌شود که این رهگیری نیز به‌نوبه خود شجره‌نامه الکترونیک کالا را تدوین می‌کند. در این گزارش مختصری از فعالیت و تأثیرات این سیستم ذکر شده است.
سیستم رهگیری در ترکیه به این منظور طراحی شده است که مکان هر قلم دارو را تعیین نماید تا عرضه قابل اطمینان دارو به بیماران تحقق یابد. بنابراین اطلاعات تمام داروها در بازار در هر مرحله انتقال در زنجیره توزیع از تولید تا مصرف به سامانه مرکزی انتقال می‌یابد و از فروش داروی تقلبی، سرقت دارو و داروی با بارکد مخدوش جلوگیری می‌شود. هم‌چنین هر زمان که نیاز باشد ( به دلایل بهداشتی یا ... )، دارو به راحتی فراخوانی می‌شود. هرساله اطلاعات 5/2 میلیارد دارو در این سامانه ذخیره و در حدود 10 تراکنش برای رهگیری هر دارو پیش‌بینی شده است. جریان کاری این سامانه در شکل زیر ترسیم شده است:
بررسی تجربه داخلی: طرح شبنم
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی ( اینجا + اینجا ) به بررسی جامع طرح شبنم پرداخته است، در این گزارش برخی از منافع طرح شبنم به شرح زیر آمده است :
- کاهش عرضه کالای تقلبی و قاچاق
- تولید اطلاعات برای سیاستگذاری صنعتی
- جلوگیری از احتکار و امکان مدیریت موجودی
- ارتقای استاندارد کالاها در بازار
- اثربخش کردن سیستم بازرسی
- جلوگیری از فعالیت بنگاه‌های فاقد مجوز
- امکان حمایت از نشان‌های تجاری
- عدم اتکای به بودجه‌های دولتی
- حل چندین مشکل قاچاق، گرانفروشی، احتکار، تنظیم بازار و اطمینان از سلامت کالاها با یک راه‌حل
- بهبود سیستم توزیع در داخل کشور و جلوگیری از خرده‌فروشی قاچاق
- تسلط حاکمیت بر امور اقتصادی بنگاه‌ها
در ادامه‌ی همین گزارش‌ها هم‌چنین به علل اصلی شکست و ناکام‌ماندن طرح شبنم اشاره شده است که ما در اینجا تنها به ارائه‌ی سرفصل‌های آن کفایت می‌کنیم( مشروح این علل را می‌توانید در گزارش مشاهده کنید.).
- مسائل مالی طرح
- موازی‌کاری وزارتخانه‌های متولی طرح و نیاز به ایجاد نهاد عمومی غیردولتی یا غیرانتفاعی
- عدم اطلاع برخی مسئولین از حوزه طرح
- انحصاری بودن مجری طرح شبنم
- ضعف اطلاع‌رسانی به مردم
- عدم امکان الصاق برچسب در مبادی ورودی
- تکیه به سیستم‌های دستی به‌جای استفاده از روش‌های الکترونیک
- عدم ارائه اطلاعات کامل از مشخصات کالا
- خرید و فروش و جعل برچسب‌ها
- عدم تجهیز بازرسین به ابزارهای مورد نیاز
- افزایش قیمت‌ها به بهانه نصب برچسب‌های شبنم
- ضعف در سیستم اجرایی و افزایش کاغذبازی منجر به ایجاد موانع غیرفنی و غیرتعرفه‌ای شده است.
- زمان‌بری زیاد برای نصب برچسب و افزایش زمان سرعت گردش مالی کالا
نتیجه گیری : سامانه‌های آینده از سیاستگذاری تا عملی‌سازی
ماده پنج قانون مبارزه با قاچاق کالا، صراحتاً بهره‌گیری از سامانه‌های هوشمند جدید را راهکاری برای مبارزه با قاچاق می‌داند در این ماده آمده است :
دولت مکلف است به منظور پیشگیری از ارتکاب قاچاق و شناسایی نظام‌مند آن با پیشنهاد ستاد و پس از ابلاغ رئیس‌جمهور سامانه‌های الکترونیکی و هوشمند جدید مورد نیاز جهت نظارت بر فرآیند واردات، صادرات، حمل، نگهداری و مبادله کالا و ارز را ایجاد و راه‌اندازی نماید.
تجربه‌های طرح شبنم، این امید را به وجود می‌آورد که پیگیری سیاست سامانه‌های رهگیری کالا، می‌تواند آینده‌ی درخشانی در ایران پدید آورد. معاون برنامه‌ریزی، نظارت و هماهنگی ستاد مبارزه با قاچاق کالا اخیراً اعلام کرده است که طرح رهگیری جدیدی در سال 95 جایگزین طرح شبنم و ایران‌کد خواهد شد. ( اینجا ) باید منتظر ماند و دید که آیا این طرح جدید می‌تواند معایب طرح‌های پیشین خود را برطرف کند و یا تنها تکراری ناکارآمد است که مردم و مسئولین را از کارآیی این سامانه‌ها ناامید خواهد ساخت.
