به وجود آمدن موقعیت‌های تعارض منافع، عامل اصلی بروز فساد در حاکمیت است. بدین معنا که فرد یا سازمان در جایگاهی قرار می‌گیرد که بین منافع شخصی و منافع اجتماعی تعارضی وجود دارد؛ کاهش موقعیت‌های تعرض منافع، می‌تواند به کاهش فساد در کشور بیانجامد.

به گزارش عیارآنلاین، مرکز پژوهش‎های مجلس در گزارشی که در تاریخ ۲۶ تیرماه ۹۶ منتشر کرد، به بررسی دسته‌بندی و مفهوم‌شناسی مسئله تعارض منافع، به عنوان عامل اصلی شکل‌گیری فساد در حاکمیت، پرداخت. متن کامل این گزارش از اینجا قابل دریافت است. آنچه در ادامه مشاهده می‌کنید، خلاصه‌ای از این گزارش است.

هر چند که در جامعه، عنوان تعارض منافع کمتر بر سر زبان هاست، اما این موضوع در تاروپود زندگی مردم حضور دارد و بعید است که بتوان مصداقی از فساد یافت که تعارض منافع پیش زمینه و مقدمه آن نباشد. به عنوان مثال وزیری که با تشکیل یک شرکت خانوادگی در مناقصات شرکت می‌کند یا رئیس دانشگاهی که ساخت ساختمان های دانشگاه را به شرکت پسرش واگذار می کند، یا مشاور خرید یک کارخانه که خود نمایندگی واردات این کالا را دارد و یا اینکه واردکننده یک کالا به عنوان عضوی از انجمن تولیدکنندگان داخلی آن کالا تصمیم گیری می کند.

شاکله همه فسادهای موجود در حاکمیت ها به وجود آمدن موقعیت های تعارض منافع است. بدین معنا که فرد یا سازمان در جایگاهی قرار می گیرند که در آن، بین منافع شخصی و منافع اجتماعی تعارضی وجود دارد. به منظور پیشگیری از مفاسد باید جایگاه های تعارض منافع را از بین ببریم یا کاهش دهیم، زیرا نمی توان از همه آحاد جامعه که در موقعیت تعارض منافع قرار گرفته اند انتظار داشت که اقدام درست را انجام دهند. هر چند که وجود تعارض منافع همیشه منجر به وقوع فساد نمی‌شود ولکن وقوع هر فسادی در بستر یک موقعیت تعارض منافع رخ می دهد.

دسته بندی انواع تعارض منافع

تعارض منافع شخص‌محور

این نوع تعارض منافع را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد، در دسته اول، به علت برخی ویژگی‌های مربوط به شخص قرار گرفته در مناصب حاکمیتی (روابط خانوادگی، روابط سهام داری، اشتغال و… ) منافع شخص در تعارض با منافع حاکمیت و عموم مردم قرار می‌گیرد. در این نوع از تعارض منافع، اگر فرد دیگری بدون ویژگی‌های مزبور (مانند روابط سهامداری، اشتغال و… ) در آن جایگاه حاکمیتی قرار بگیرد، تعارض منافع بروز نمی‌کند.

نوع دیگری از تعارض منافع شخص محور را می‌توان ناشی از ساختار و قواعدی دانست که افراد در آن قرار می‌گیرند. به عنوان مثال طبق قواعد سازمانی ممکن است تعیین مبلغ حقوق و مزایای مدیران به عهده خودشان باشد.

تعارض منافع سازمان‌محور

این حالت نیز شبیه تعارض منافع شخص محور است ولی در مورد منافع یک سازمان مصداق پیدا می‌کند. به طوری که به علت ویژگی‌های مرتبط با سازمان مانند فعالیت‌های شرکت‌های وابسته به سازمان یا خدماتی که سازمان ارائه می‌کند، منافع سازمان در تعارض با منافع حاکمیت قرار می‌گیرد. به عنوان مثال ممکن است سازمان الف به عنوان مجری یک طرح توسط حاکمیت انتخاب شود و شرکت ب که زیرمجموعه شرکت الف است نیز از جانب حاکمیت مسئولیت ارزیابی موفقیت یا عدم موفقیت طرح را بر عهده بگیرد. یا اینکه شرکت ب مسئولیت مطالعات زیست محیطی پروژه‌ای را بر عهده می گیرد که پیمان کار آن سازمان الف است. به عنوان مثال می‌توان گفت که سازمانی که درآمدهایش با وظایفش در تعارض است، همواره در جایگاه تعارض منافع قرار دارد.

توجه به مسئله تعارض منافع در کشورهای مختلف

در ایالات متحده قانون اصول اخلاقی در دولت، افشای عمومی و اجباری سابقه استخدامی و مالی مقامات دولتی و بستگان و نزدیکانشان را بنا نهاد. همچنین برای فعالیت‌های لابی‌گری مقامات دولتی در دوره‌ای پس از ترک شغل دولتی محدودیت ایجاد کرد. این قانون همچنین اداره اصول اخلاقی دولت را راه‌اندازی کرد که هدف آن دستیابی به اعتماد عمومی درباره پاکدستی و سلامت قوه مجریه تعیین گردیده است.

در کره جنوبی نیز رها نمودن سیاست‌های سخت مبتنی بر کشف و تنبیه پس از رخداد فساد و استفاده از سیاست‌های نرم با هدف از بین بردن پیش دستانه احتمال وقوع فساد، امری ضروری تلقی شد و بدین منظور کمیسیون مستقل مبارزه علیه فساد کره جنوبی برای پیاده سازی سیاست‌ها و اقدامات جدید در سال ۲۰۰۲ تاسیس گردید.

در فرانسه نیز که پیشگیری از مسئله تعارض منافع سابقه طولانی دارد فرمانداران از عقد قرارداد با افرادی که تحت حاکمیتشان بودند، منع شده بودند.

تعارض منافع در متون اسلامی

علامه حلی هنگام استنباط فقهی مربوط به نجاست آب چاه در شرایطی که شی نجسی در آن افتاده باشد زمانی که احساس کرد به دلیل منافع شخصی به صورت ناخواسته تمایل دارد فتوایش این باشد که آب چاه در این شرایط پاک است، دستور داد چاه خانه خویش را پر کنند و بدین ترتیب خود را از تعارض منافعی که در استنباط فقه به وجود آمده بود رها کرد.

همچنین در تعارض منافع فوت پدر و تقسیم ارث بنابر اجماع فقهای شیعه، قتل پدر از موانع ارث به حساب می‌آید و بدین ترتیب تلاش شده است که با از بین بردن تعارض منافع دریافت ارث از انگیزه‌های سوء جلوگیری شود.

این نوشته، در خبرگزاری عیارآنلاین منتشر شده است.

تذکر: مطالب بازنشر و مهمان بدون هیچگونه دخل و تصرفی در سایت «شفافیت برای ایران» منتشر می‌شوند.

ذکر: مطالب بازنشر و مهمان بدون هیچگونه دخل و تصرفی در سایت «شفافیت برای ایران» منتشر می‌شوند.