اندیشکده «شفافیت برای ایران»

طرح «حمایت و تشویق مطلعین مفاسد اداری و اقتصادی» با هدف کشف مصادیق و گلوگاه‌های فساد و اعلام آن به دستگاه‌های و نهادهای رسیدگی‌کننده و نظارتی و مبتنی بر ماده 17 قانون سلامت اداری با کارویژه حمایت قانونی و تأمین امنیت و جبران خسارت اشخاصی که تحت عنوان مخبر یا گزارش‌دهنده، اطلاعات خود را برای پیشگیری، کشف یا اثبات جرم و همچنین شناسایی مرتکب، در اختیار مراجع ذی‌صلاح قرار می‌دهند به رشته تحریر در آمده است.

نکته مهم این طرح در بند «ج» ماده ۶ است که بیان می­دارد: «پرداخت ۵٪ تا ۲۰٪ از منافع مکتسبه ناشی از کشف فساد گزارش ­شده به مطلعینی که اطلاعات خود را برای پیشگیری، کشف یا اثبات جرم و همچنین شناسایی مرتکب، در اختیار شورا قرارداده‎­اند، تعلق خواهد گرفت».

استفاده از ظرفیت نظارتی مردم در قالب طرح گزارشگران فساد از مؤثرترین راه‌های کشف و مبارزه با فساد در کشورهای پیشرفته بوده است که می‌تواند به‌ عنوان الگویی مناسب در شهرداری‌ها به‌عنوان نقاط حساس از لحاظ بروز فساد، پیاده‌سازی شود.

همواره کشف فساد، یکی از مهم‌ترین و پرهزینه‌ترین مراحل مبارزه با فساد بوده است. در کشور ما نیز انبوهی از نهادهای نظارتی جهت کشف فساد تعبیه شده‌اند، اما در عمل کارآمدی چندانی ندارند. اما کشورهای مختلف راه‌حل‌های دیگری برای کشف فساد انتخاب کرده‌اند. یکی از کم‌هزینه‌ترین و کارآمدترین راه‌حل‌ها، استفاده از ظرفیت مردم برای کشف فساد است.

از جمله موارد آسیب‌زا در فضای سیاسی- رسانه‌ای کشور پیرامون کلان‌حوزه‌ی شفافیت، نام بردن از اتفاقات مختلف خوب یا بد ذیل عنوان کلی شفافیت است. حال آن‌که شفافیت خود به مثابه‌ی یک‌ کلان‌حوزه در بردارنده‌ی مؤلفه‌ها، بخش‌ها و روش‌های مختلفی است که آگاهی از آن‌ها برای فعالین‌ شفافیت، ضروری است. شناخت روش‌های مختلفی چون شفافیت ساختاری، افشاگری و گزارشگری تخلف برای فعالین حوزه‌ی شفافیت در سراسر کشور و البته عموم مردم برای تشخیص سره از ناسره در فضای ناشفاف و غبارآلود رسانه‌ای کشور ضرورتی انکار ناشدنی است. با توجه به سوالات پرتکرار فعالان محترم شفافیت در گروه تلگرامی مجمع شفافیت برای ایران، بر آن شدیم در یادداشت مختصری ضمن مرور تعاریف سه‌گانه‌ی «شفافیت»، «افشاگری» و «گزارشگری تخلف» مهم‌ترین شباهت‌ها و تفاوت‌های این سه را در 8 محور برشماریم. توجه داشته باشید استفاده‌ی غلط و نابجا از مفاهیم سه‌گانه‌ی زیر در مواجه شدن با مسائل و مصادیق مختلف، موجب خسارت و از بین رفتن بار اجتماعی مفهوم درست و صحیح شفافیت خواهد شد و اثرگذاری آن را از بین خواهد برد. از شما فعالین محترم جبهه‌ی شفافیت دعوت می‌کنیم ضمن مطالعه و دقت در مختصر پیشرو، با نظرات، پیشهادات و انتقادات خود چون همیشه یاری‌گر ما در بهبود مطالب ارائه شده باشید.

شاید مهم‌ترین دغدغه مسئولان در ایام نوروز مشکل تخلفات جاده‌ای باشد که روزانه ده‌ها نفر را به کام مرگ میکشاند. یکی از مهم‌ترین و فراگیرترین راه‌های دست‌یابی به تخلفات، گزارش‌های مردمی است. در بسیاری کشورها قوانینی وجود دارد علاوه بر حمایت از گزارشگران تخلف جوایزی نیز برای آن در نظر گرفته شده است. گزارش‌گری تخلف در حین رانندگی یکی از بهترین راه‌حل ها برای کنترل تخلفات می‌باشد.

یکی از مهم‌ترین و فراگیرترین راه‌های دست‌یابی به تخلفات، گزارش‌های مردمی است. ازاین‌رو، اولین گام در راستای این هدف آن است که، سازمان‌های نظارتی برای گزارش گیری از مردم، درگاه‌هایی را در نظر گیرند و آنچه که ما در اینجا به آن می‌پردازیم، آن است که پرسشنامه‌هایی که در این درگاه‌ها وجود دارند، چه استانداردهایی باید داشته باشند و به چه نکات و جنبه‌هایی باید توجه داشته باشند. در این راستا به بررسی چند نمونه از پرسشنامه‌هایی که در سایت www.gov.uk   ارائه شده است می‌پردازیم.

اندونزی یکی از کشورهایی است که از فساد گسترده رنج می‌برد. رشوه‌خواری و فساد اداری به‌گونه‌ای در این کشور عادی شده است که پرداخت رشوه به‌عنوان راهی برای تعامل با مأموران دولتی شناخته شده و به چشم عاملی انگیزشی به آن نگریسته می‌شود. اخیراً سازمان حکومت‌باز اندونزی، سامانه "لاپور" را در این کشور راه‌اندازی کرده است. در این سامانه می‌توانید به‌وسیله‌ی سایت اینترنتی و یا پیامک تلفن همراه، وقوع هرگونه تخلف و بدرفتاری بخش‌های خدمات عمومی را گزارش کنید. پیگیر‌ی‌های این سامانه توانسته است اعتماد شهروندان اندونزی را جلب کند.

در سال های اخیر، کشورهای متفاوتی کوشیده اند تا برای بیماری فساد گسترده در ادارات و سازمان های خدمات عمومی چاره ای بیاندیشند. سامانه " من رشوه پرداخت کردم" یکی از نمونه هایی بود که پیش از این معرفی شد. این بار نیز نوبت اندونزی است که با سامانه ای مشابه گامی برای بهبود کیفیت خدمات در سازمان ها بردارد. لاپور که در زبان اندونزیایی‌ها به‌معنای " گزارش" است، نام سامانه‌ای است که در آن نه‌تنها گزارش رشوه ثبت می‌شود بلکه میزبان گزارش‌هایی از برخوردهای نادرست سازمان‌ها و مأموران خدمات عمومی در کشور است.

نکات مربوط به افشاگری را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: اول این که چه زیرساخت‌هایی برای اجرای این سیاست لازم است، و دوم این که اجرای این سیستم چه آثار و تبعاتی می‌تواند داشته باشد. در صورتی که یک کشور تصمیم به اجرای چنین سیاستی بگیرد در قدم اول نیاز به یک سیستم قضایی گسترده و دقیق دارد.

در سال 1996 قانونی تصویب شد که بر اساس آن دولت فدرال امریکا کسانی را که دست به افشاگری علیه تخلفات بزنند تشویق مالی خواهد کرد. یک مطالعه علمی به بررسی عملکرد این قانون طی سال‌های 1996 تا سال 2005 در نظام سلامت پرداخته است که در سال 2008 در مجله سالنامه طب داخلی امریکا(نوع مجله هم قابل توجه است!) به چاپ رسیده است. در بین سال‌های 1996 تا سال 2005 به 379 مورد رسیدگی شده است که از این پرونده‌ها مبلغ 9.3 میلیارد دلار بازگردانده شده که یک میلیارد دلار آن به افشاگران پرداخت شده است. هرچند اوج فراوانی پرونده‌ها در سال 2001 بوده است اما مبالغ بازگردانده شده سالیانه به شدت از سال 2002 تا 2005 افزایش یافته است. افشاگران غالباً مدیران اجرایی یا پزشکان بوده‌اند و 75% آنها کارمندان سازمان مدعی علیه بوده‌اند. 13 پرونده(4%) علیه شرکت‌های دارویی بوده است که مبلغ 3.6 میلیارد دلار(39%) از کل مبالغ بازگردانده شده بوده است.(تصویر زیر: آگهی اداره مشورتی آمریکا برای تشویق مردم به افشاگری را نشان می دهد). نکته جالبی که در ابتدای مقاله به آن اشاره شده است یکی از راه‌های مستقیم دستیابی به بهبود کارایی و اتلاف منابع  را کشف تخلفات معرفی می‌کند. طبق برآوردهای دولت، تخلفات 10% از هزینه‌های سلامت را شامل می‌شود و دولت می‌تواند با کشف تخلفات این هزینه را کاهش دهد.

جمع ایده ناب و بکارگیری خردمندانه ابزار، نتیجه‌ای فوق‌العاده بر جای می‌گذارد! و سایت «من یک رشوه پرداخت کردم» یکی از آنهاست. در این سایت، افرادی که مجبور شدند رشوه بپردازند (I paid a bribe)، افرادی که به هر نحوی در برابر رشوه مقاومت کردند (I did not pay a bribe)، و نیز افرادی که با یک مأمور دولتی امین مواجه شدند (I met a honor officer)، گزارش خود را در این سایت ثبت می‌کنند. این ثبت کردند سبب می‌شود که سالم‌ترین و ناسالم‌ترین ایالت‌ها (استان‌ها)، و نیز سازمان‌ها مشخص شده، بدین‌وسیله وسیله‌ای برای ایجاد فشار اجتماعی برای مقابله با فساد فراهم می‌گردد. گفتنی است که سایت نامبرده ویژه کشور هندوستان طراحی شده است، اما ...

«گزارش‌دهندگان تخلفات» (Whistleblowers) از نقش مهمی در افشای فساد، کلاه‌برداری، سوءمدیریت و سایر تخلفاتی که سلامت و امنیت عمومی، سلامت مالی، حقوق انسانی، محیط زیست و حاکمیت قانون را به خطر می‌اندازد، برخوردارند. این افراد با گزارش اطلاعاتی پیرامون این گونه تخلفات، به حفظ جان افرادی بیشمار و جلوگیری از هدر روی میلیاردها دلار از بودجه عمومی کمک کرده، از بروز تخلفات دیگر و بدتر شدن شرایط جلوگیری می‌نمایند.